Putin’in Yahudileri

Haham Lazar, Brooklyn yakınlarındaki Crown Heights merkezli Hasidik bir mezhep olan Çabad-Lubaviç’e (Museviliğin uç akımlarından) bağlı. Bu akımın yolunda olanlar, son manevi liderleri Rebbe’ye olan sevgileriyle biliniyorlar. Hatta bazıları onun Mesih olduğunu dahi düşünüyor.

Rusya’da Lubaviç dendiğinde marjinal olmayan, aksine Yahudi yaşamında ağırlığını hissettiren bir mezhep akla gelir. Liderleri Haham Lazar, Rusya’nın hahambaşı olarak zikredilir ve çoğunca ülkedeki Yahudi toplumunun lideri olarak görülür.

Putin’in himayesiyle yükselen Lazar organizasyonu, Rusya Yahudi Toplumları Federasyonu okullarıyla, klinikleriyle, yetimhaneleriyle ve halk evleriyle bugün Rusya’nın önde gelen vakıfları arasında bulunuyor. Bazıları Lazar’i Rusya’nın arka bahçelerindeki Yahudi yaşamını tek başına canlandıran bir yapı olarak görüyorlar.

Fakat kritikler bu başarıya Lazar’ın, Kremlin’le yaptığı Faustian( Şeytan’a bilgi ve güç karşılığında ruhunu satan efsanevi simyacı ve sihirbaz Johann Faust gibi) türü bir pazarlık sayesinde ulaştığını söylüyorlar. Onlar Lazar’ın zaman zaman kasıtlı olarak Rusya’daki anti-Semitizmi önemsemeyen bir görüntü çizdiğini ve dünyada Putin için lobi faaliyetlerinde bulunduğunu söylüyorlar. Onlara göre,  bunun karşılığında ise Çabad-Lubaviç mezhebi eşsiz bir siyasi nüfuz elde ediyor; mezhep diğer Yahudi kuruluşlardan gelen iddiaların bastırırken milyonlarca dolar değerindeki kamuya ait malların kontrolünü elde etmesine de müsaade ediliyor.

Başka bir Yahudi topluluğu lideri olan Yevgeny Satanovsky bu konuda, “Çarlık ve Sovyet döneminde her zaman yalaka Yahudiler olmuştur. Lazar’da katı bir şekilde aynı gelenekten geliyor” diyor.

Geleneksel siyah takım elbise ve fötr şapka giyen, 12 yaşında bir evlat sahibi olan, 42 yaşındaki Haham Lazar nüfuzunun çok abartıldığını söylüyor. “Devlet başkanının ofisini açacak anahtarımın olduğu yönünde bile söylentiler var” diyen Lazar buna gülüyor. Fakat ardından şöyle bir eklemede bulunuyor: “Bence insanın yetkililerle iyi ilişkiler içinde olması çok önemli.” İddialara şiddetle karşı çıkan Lazar, Putin ve onun demokrasiye getirdiği sınırlamalar konusunda ise yumuşak konuşuyor. 

Haham Lazar’ın yükselişi Putin’in gücü merkezileştirme ve muhalefeti yok etmeye yönelik çıkışıyla aynı zamana rastlıyor. 2000’de Kremlin’e girmesinin ardından, yeni devlet başkanı medyayı susturdu, karşı olan iş adamlarını hapishaneye tıktı, parlamentoyu pasifleştirdi, ve enerji kaynaklarını devlet bünyesine aldı.

Putin’in nüfuzu sivil toplumun içine kadar yayıldı. Kremlin karşıtlarının söylediğine göre, bu perspektifte Putin’e bağlı olan, Rusya Yahudi Toplumları Federasyonu da himaye edildi ve ileri derecelere getirildi. Güvenilmez olarak görülenler bir kenara atıldı. Kritiklerin iddialarına göre, bir grup bağımsız olduğu zamanlarda ise yetkililer onun görevini görecek benzeri bir paravan grup oluşturma yoluna gittiler.

Kremlin Bağlantıları

Federasyon’un yükselişi, hırslı grupların kendi amaçlarını gerçekleştirmek ve rakiplerini saf dışı bırakmak için hükümetin Rusya toplumu üzerindeki baskısını nasıl istismar ettiğinin açık bir göstergesi. Kremlin’in Rusya siyasetinde tek güç olmaya çalışması gibi, Federasyon’da Rusya’daki Yahudilerin tek sesi olma peşinde koşmasından dolayı sık sık suçlamalara maruz kalıyor.

Daha önce Rusya Yahudileri Kongre başkan yardımcılığı yapmış olan, Putin’in önde gelen karşıtlarından, Alexander Osovtsov Federasyon yetkilileri için  “Kremlin bağlantıları onları, buradaki toplumun resmi liderleri olarak kendilerini belli sunmalarını sağladı” diyor.

Çağlar boyunca, Rusya Yahudilerinin kaderi yöneticilerin keyfi istekleri doğrultusunda yönlendirildi. Çarlık döneminde, Yahudiler Rusya İmparatorluğu’nun batısındaki “Yerleşme Sınırı” adlı bölgeye hapsedildiler ve Kazak katliamlarına maruz kaldılar. Sovyetler döneminde, dini yaşam yeraltına inmeye zorlanırken Yahudilere üniversitelerde belli kotalar getirilmişti.

1991’de ise Komünizm çöktü, Rusya’nın sınırları açıldı, binlerce Yahudi başta İsrail olmak üzere başka yerlere göç etti. Yabancı hahamlar geride kalan Yahudilerin etnik ve dini kimliklerini tekrar kazanmalarına yardımcı olmak amacıyla Rusya’ya akın etti. Yapacak çok işleri vardı. 600.000 ile 1.000.000 arasındaki Yahudi’nin büyük bir kısmı sekülerize olmuşlar, asimile edilmişler ve Yahudi geleneğinden uzaklaştırılmıştı.

Yabancı hahamların arasında Çabad’a tabi olanlar da vardı. 18. yüzyılın sonlarında o zamanki Rusya kasabası Lubaviç’te ortaya çıkan Çabad mezhebinden olanlar soykırımdan Amerika’ya taşınarak kurtuldu ve Brooklyn’e yerleşti. Rebbe olarak adlandırdıkları manevi liderleri Menachem Mendel Schneerson’ın kontrolü altında Çabad, küçük bir mezhepten ibadetsiz Yahudileri inançlarına geri döndürmeye kendini adamış dünya çapında bir hareket haline geldi. Hareketin New York temsilcileri “Mitzvah Tankları” olarak bilinen özel donanımlı arabalarla dolaşmalarıyla, Sebt(Yahudi kutsal günü: Cumartesi)  mumları dağıtmalarıyla ve ölen Yahudilere ilişkin kısa dini ayinler düzenlemekle biliniyorlar.

İbranicede bilgelik, anlama ve bilgi manasına gelen kelimelerin kısaltılmasından adı türetilen Çabad akımının dünya çapında 73 ülkede faal, “shluchim” olarak anılan 4.000 elçisi bulunuyor. Haham Lazar’ın da içinde olduğu 150’den fazlası ise Rusya’da bulunuyor. Milan’da doğan ve yine shluchim türü elçi sıfatındaki bir ailenin çocuğu olan Lazar, Amerika’daki Ruhban okullarında eğitim görmüş, 1990’da bir yıl kalma niyetiyle Rusya’ya gelmiş ve hiç ayrılmamış.

İlk başlarda, Çabad akımı Rusya’da küçük bir nüfuz alanına sahipti. Çabad en başta bağlantılarını büyük servetler elde etmek ve 1990’lar Rusya’sında güç sahibi olmak için kullanan Yahudi topluluğu yöneticileriyle işbirliğine girerek güçlenen daha köklü yerel grupların gölgesinde kalıyordu. Bunların en büyüğü ise medya patronu Vladimir Gusinsky tarafından kurulan hayırsever kuruluş Rusya Yahudileri Kongresi’ydi.

Artan Servetler

Çabad’ın serveti, diğer Yahudi elitlerin gücünü kırmaya kararlı Putin’in 2000’de seçilmesiyle ciddi oranda artış gösterdi. Medya araçlarını sonuna kadar hükümeti eleştirmeye yönelik kullanan Gusinsky ise indirilecekler listesinin başını çekiyordu.

Sonraları, polis Gusinsky’nin medya şirketine baskılar düzenlemeye başladı. Devam eden aylarda, Gusinsky’nin medya şirketine Devlet Gaz Tekeli’nce el konuldu. Ardından, yetkililer Gusinsky’nin güçlü kalesi, Yahudi Kongresi’ni hedef göstermeye başladılar.

Kongre’nin kurucularından ve Rusya’nın en eski Yahudi gazetelerinden birinin editörü, Tancred Golenpolsky bu konuda, “Putin Kongre’yi bir tehdit olarak gördü. Kongre Kremlin tarafından güvenilemeyecek bir oligarklar çetesi olarak algılandı.”

Hükümetin Kongre’yi hedef gösterdiği yöndeki düşünceleri reddeden, bir Kremlin sözcüsü “Bir ‘vakıf statüsündeki kuruluş’ olarak, bunun devlete bir tehdit olduğu düşünülemez” diyor.

Aslında Kremlin, büyük sermayedar Gusinsky’nin, destekçileriyle dolu Kongre’ye doğrudan cephe almadı. Putin 1999’da Haham Lazar ve Özbek doğumlu İsrail asıllı Lev Leviev’ce kurulan rakip grup Rusya Yahudi Toplumları Federasyonu’nu destekledi. Kremlin’in bu  stratejisi, Kongre’ye karşı hareketin anti-Semitik olduğu yönünde kendisine yöneltilen suçlamaları da etkisizleştirmesine yardımcı oldu.

Moskova’daki Olympik Penta Hotel’de gerçekleştirilen Federasyon’un kurucu toplantısı medyada geniş yankı buldu. Kuruluş düzinelerce Yahudi topluluğunu temsil ettiği yönünde açıklamalar yaptı. Fakat başından bu yana, Federasyon’un yönetim kadrosu, programları ve politikaları Çabad mezhebinden olanların etkisi altındaydı.

Federasyon’un temel amacı Rusya’daki Yahudi toplumunun resmi temsilcisi sıfatındaki, hahambaşılık görevine kendilerinden birinin getirilmesini sağlamaktı. Zamanında Gusinsky’nin Kongresi’ni destekleyen Adolf Shayeviç bu görevi yürütmekteydi. Haham Shayeviç, Mayıs 2000’de, istifa etmesi ve haham Lazar’a görevini devretmesi için Leviev’in kendisine 240,000 dolar para teklifinde bulunduğunu söylüyor. Shayeviç ise “makamının satılık olmadığı” cevabını veriyor. Leviev bu konuda yorum yapmaktan kaçınırken, Haham Lazar söz konusu teklif hakkında bir bilgisinin olmadığını söylüyor.

Konuşmaların üstünden daha iki hafta geçmeden Federasyon toplanıyor ve kurumun Rusya’daki bütün Yahudileri temsil ettiği iddiasıyla Lazar’ı Hahambaşı ilan ediyor. Aynı gün Gusinsky tutuklanıyor. Dört gün hapis yattıktan sonra Rusya’yı hiç dönmemek üzere terk ediyor.

Haham Lazar kendisinin seçilmesine yönelik girişimin, Gusinsky taraftarı “siyasi muhalifler” olarak damgalanmak istemeyen yerel gruplarca başlatıldığını ifade ediyor. Lazar “Bu şekilde devam ederse bütün ülkenin karşılarında olacağını söylediler” diyor.

Fakat çoğu kişinin merak ettiği; nasıl oluyor da İtalya doğumlu ultra-Ortodoks, yarım yamalak Rusça konuşan biri bütün Rusya Yahudilerinin liderliğini elde ediyor? Bazı tahminlere göre Rusya’daki Yahudi topluluğunun yüzde beşinden azı Çabad mezhebinden. Ayrıca haham Lazar bir Rus olarak pasaportunu bile seçimlerden sadece birkaç hafta önce almış.

2001’den 2004’e kadar Yahudi Kongresi başkanlığı yapmış olan Stanovsky, seçimle ilgili olarak, “Sanki Polonya ve İrlanda’dan 30 Katolik papaz, Rus Ortodoks Kilisesi Patriğini seçiyor gibiydi” diyor. 

Buna karşın Haham Shayeviç ünvanını bırakmayı kabul etmedi. Zaten ikili(Shayeviç-Lazar), hahambaşı olma iddiaları yüzünden birbiriyle geçinemiyor. Bazı kurumlar ve yayınlar her ikisini de hahambaşı olarak kabul ediyorlar.

Fakat Putin, kimin tarafında olduğuna açıklık getirdi. 2000 Eylül’ünde Çabad için 10 milyon dolar değerinde Moskova’da bir halk evi açtı ve Federasyon’u “yapıcı ve etkin bir kurum” olarak nitelendirdi. Açılışta Haham Lazar’ın yanı başında Putin’in açılış kurdelesini keserken çekilen fotoğraf bugün Lazar’ın konferans salonunu süslüyor.

Ziyaretçi Listesinde (Kime)Yer Verilmedi(?)

Temmuz 2000’deki ilk Ulusa Sesleniş konuşmasına Haham Lazar’ı davet eden Putin Shayeviç’i ziyaretçi listesine almayarak hakir görme olarak nitelendirebileceğimiz davranışlardan ilkini gerçekleştirdi. Takip eden yılda ise Putin dini konularda kendisine danışmanlık yapan bir konseydeki Haham Shayeviç’in görevini Lazar’a verdi.

Kremlin, sözcüsünün “Biz Yahudi toplumunun içişlerine karışmıyoruz” sözlerinden de anlaşıldığı üzere taraf tutmadığını iddia ediyor.

Haham Lazar, yeni hamilerine kendini çabucak sevdirmiş görünüyor ve basın röportajlarında Gusinsky’ye uygulanan sıkı önlemlerin anti-Semitizmle hiç bir alakasının olmadığına vurgu yapıyor. Washington’a gerçekleştirdiği sayısız gezide Kongre üyelerine kulis yapan Lazar, Soğuk Savaş döneminde ortaya konan  Jackson-Vanik kanununa karşı sayısız röportaj verdi ve konuşma yaptı. Bu Soğuk Savaş kanunu, göçü sınırlayan ülkelerle ABD ticaretini engellemeye dönük bir yasaydı; yasa Kremlin’de büyük yaralar açmıştı.

Dahası haham anti-Semitizmdeki aşırı düşüşe önderlik eden Putin’e övgüler yağdırıyor. Ekim 2004’te Kudüs’teki konuşmasında Lazar, Rusya’daki Yahudi liderler arasında gerginliği tırmandıracak olan “Rusya’nın Avrupa Yahudileri açısından en güvenli yerlerden biri olduğu” yönündeki açıklamasını yapmıştı.

Ortaya atılan gerçekler Lazar’ın abarttığını gösteriyor. Bu hususta,  bir İsrail kuruluşu olan “Anti-Semitizm Karşıtı Global Forum”, Rusya’da Yahudilerin başına gelen şiddet içerikli olayların sayısı 2003’te yüzde 4 iken, bir sonraki yılda yüzde 55 oranında arttığını söylüyor. Yine Ocak 2005’te, içinde Kremlin destekli sağ partiden yasa koyucuların da bulunduğu 500 kadar milliyetçi milletvekili bir mektup yayımladı. Mektup Yahudileri aşırıya kaçtıkları ve Rus kökenlilere karşı düşmanlık besledikleri yönünde suçlayarak, yetkililere bütün Yahudi kuruluşlarının yasaklanması için çağrıda bulunmuştu. Anti-Defamasyon Ligi’ne göre, geçen yıl altı farklı şehirde, vandallar Yahudi okullarına, halk evlerine ve Sinagoglara saldırdılar.

Lazar Baskı Altında

Haham Lazar son dönemlerde, özellikle Çabad mezhebinden bir hahamın Ocak 2005’te Moskova’da bir alt geçitten geçerken ırkçı haydutlarca dövülmesinden sonra, söylemlerini sertleştirmesi yönünde baskılara maruz kalmış görünüyor. Durumun böyle olduğu, Lazar’ın son dönemlerde Rusya’da artan anti-Semitizm ve yabancı düşmanlığına ilişkin endişelerini açıklamasından anlaşılıyor.

Fakat Lazar hala Kremlin’den sayısız davetler alıyor ve devlet destekli medyada röportajlar veriyor. Bu ise Çabad-Lubaviç akımına yaramış durumda. Yerel bölgelerdeki Yahudi işadamları Federasyon’a ciddi miktarlarda bağışlarda bulunuyor. Moskova’da önde gelen bir haham olan Zinovy Kogan iş adamlarının niyetleri hususunda “Lazar’ı Kremlin’e uzanan bir yol, kendi lehlerinde kulis yapacak bir şahsiyet olarak görüyorlar” diyor.

Üst düzey Federasyon yetkilisi ve Çabad üyesi olan Avraham Berkowitz “Bağış yapanlar, yaptığımız işe inandıkları ve programlarımızın başarılarını gördükleri için bizi destekliyorlar” ifadesinde bulunuyor.

Kremlin sözcüsü, Federasyon’un aracılık ettiği yönündeki iddiaları reddediyor ve “Putin’in iş dünyasıyla ilişkileri için köprüye ihtiyacı yoktur” diyor.

Çabad’a destek kazandıran sadece Kremlin bağları değil tabii ki. Topladığı yardımlarla, lobi faaliyetleriyle, halkla ilişkilerdeki becerileriyle grup, toplum yaşamını organize etmede hakikaten yetenekli olduğunu ortaya koymuş durumda. Dışarıdan bakanlar, Çabad hahamlarının Rusya’nın en uzak ve kasvetli taşra şehirlerinde çalışmalar yapmak için gösterdikleri gönüllülüğe olan hayranlıklarını gizleyemiyorlar.

Üstüne üstlük, Federasyon’un bütçesi Rusya’daki bazı zengin kişilerin yardımlarıyla taşmış durumda. Büyük iş adamı Roman Abramoviç, Çabad yetimhanelerini ve yoksulluk programlarını finanse ederken Putin yönetimi altında iş çıkarları artan Lubaviçli Leviev bütün Rusya’da Çabad okullar ağı kurmuş durumda. 1990’larda Rus borsasındaki en büyük yatırımcılardan olan, New York merkezli yatırım yönetmeni  George Rohr ise  Yahudi halk evlerinin kurulması için büyük miktarlarda para bağışlamış.

Sadece geçen yıl içinde, Federasyon eski Sovyetler Birliği ülkelerindeki programlar için  Amerika’da 38 milyon dolar topladı. Haham Shayeviç’in sahip olduğu rakip kuruluşun yıllık bütçesi ise sadece 3.5 milyon dolar. (Bu arada ne Rohr ne de Abramoviç yardımsever faaliyetleri hakkında tek söz etmiş değiller)

Yüklüce bütçesi bulunan Çabad üyelerine çok sayıda yeni hizmet sunabiliyor. Bugün 9,000 çocuk Çabad gündüz okullarında, 5,000 çocuk ise anaokullarında eğitim görüyor. Federasyon bütün Rusya’da, çok sayıda sinagogun restorasyonunu tamamladı ve 16 halk evi açtı. Bu yıl 150,000 kişi Federasyon’un sponsorluğunu yaptığı, ücretsiz Paskalya yemeklerine katıldı.

Federasyon, Rusya Yahudilerinin büyük çoğunluğunu temsil ettiği iddiasını destekleyecek  bu istatistikleri örnek olarak gösteriyor: “Bizim iddiamızın en büyük göstergesi, ne kadar insanın bizim hizmetlerimize iştirak ettiği, ne kadar insanın sinagoglarımıza geldiğidir.”

Fakat bazı Yahudi liderler, Federasyon’un siyasi nüfuzunu kullanarak kamu malını kritiklerin tabiriyle “düşmanca ele geçirmesini” kınıyorlar. Liderler buna örnek olarak, yerel yetkililerin rakip gruba ait bir sinagogun kontrolünü Federasyon’a vermek için girişimlerde bulunduğu,Volga’daki Samara gibi şehirleri örnek veriyorlar.

Federasyon ise bu iddiaları reddediyor. Federasyon yetkilisi Berkovitz bu konuda “Başka kuruluşların malını alma söz konusu bile değil” diyor ve ekliyor: “Federasyon’un öne çıkan projelerinin çoğu sıfırdan oluşturulmuştur.”

Kritikler Federasyon yetkililerini, zaten diğer Yahudi mezheplerince hizmet götürülen taşra cemaatlerini sinagog restorasyonu ve personel aylıkları için daha fazla para ve bütçe sözü vererek,  kendi taraflarına çekmeye çalışmalarından dolayı suçluyorlar.

Sibirya şehri Omsk’da yetkililer şehir sinagogunu 1990’ların başında yerel Yahudi Reform Birliğine devretmişti. Fakat 2001’de Abramoviç bölge valisini de yanına alarak Omsk’daki Yahudi topluluğu lideri Leonid Khayit’i ziyaret etti ve Federasyon’a bağlanmaları için büyük miktarda mali yardım teklifinde bulundu. Khayit kabul etti.

Üç yıl önce Khayit ölünce yerine geçen Ilya Edelshtein “Khayit,  Federasyon’u siyasi açıdan ağırlığı olan bir kurum olarak görmüştü” diyor.

Abramoviç ise bir sözcü vasıtasıyla o anda yaptıkları sohbeti hatırlamadığını iletti. Omsk’daki bazı üyeleri, yeni yönetim hayal kırıklığına uğratmış durumda. Kasabanın Çabad mezhebinden olan İsrail kökenli yeni hahamının,  1994’te ölen, Lubaviç(Çabad)  akımından olanlar  tarafından saygı gören ve evlere portreleri asılan manevi lider Rebbe onuruna özel ayinler düzenlemesi üyeleri şaşırtmış görünüyor. “Buradaki insanlar Rebbe’nin doğum gününde neden özel ayinler yapmamız gerektiğini bir türlü anlamıyorlar. Onlara putperestlikmiş gibi geliyor” diyor Edelshtein.

Daha da ötesi, yeni haham Temurah yani Yahudi kanunlarına göre Yahudi sayılmayan üyelere karşı sert bir tavır takınıyor. Omsk Sinagogundaki yetkililerin söylediğine göre “annesi Yahudi olmayan insanlara” ayinlerde davetsiz misafir gibi davranılıyor.

Haham Lazar ise Temurah’ı uygulayıp uygulamamanın hahamların inisiyatifine kaldığını söylüyor, Federasyon’un bu hususta dogmatik olmadığına vurgu yapan haham “Biz kimseyi dışlamıyoruz” diyor.

Rahat bırakmayan tartışmalara rağmen, Lazar şu an Rus yapılanmasının ayrılmaz bir parçası. 2005 yılında Putin, önde gelen Rus vatandaşlarının bulunduğu yeni oluşturulan danışma organına Lazar’ı kattı. Yurttaşlık hakları savunucuları ise Kremlin’in sivil toplumu yapılandırmaya yönelik tipik hiyerarşik çizgisinin bir örneği olan söz konusu meclisi, yapay bir meclis olarak görüyorlar.

Haham Lazar, Rusya Yahudilerinin kaderinde büyük bir değişim yaşandığını ve Putin’in övgüyü hak ettiğini savunuyor: “Son 20 yılda gördüğümüz mucizeden farksız.”

(The Wall Street Journal, 8 Mayıs 2007, Guy Chazan) 
ADAM Çeviri Grubu iyibilgi.com için çevirdi