İran üzerine son 'bilimsel kehanet!'

24 Ağustos 2009 09:27 tsi
‘İran nükleer bomba yapmayacak. 2010 başlarında bir bomba geliştirmenin eşiğine gelecek, sonra duracak’.

Ceyda Karan / Radikal

'Oyun teorisi'yle İran'ı öngörmek 

Öyle ya da böyle hepimiz kehanetleri severiz. Geleceğe dair tahminlerde bulunmayı abesle iştigal addeden adamsendecilerin dahi kişisel hayatları, memleket işlerinin gidişatı yahut uluslararası meselelerde; söz gelimi ABD’nin Irak işgalininin akıbeti, AB’nin Türkiye’yi üye alıp almayacağı gibi başat konularda edecek bir çift lafı muhakkak olur. Yazın şu sıcak günlerinde liderler sağda solda tatil yapar, uluslararası diplomaside yaprak kımıldamazken, kehanet meselesini dış politikaya uyarlayıp ‘bilimselleştirme’ çabasının son örneğine rastladım.

Mevzu, İran’ın nükleer programı. Bugün değilse de, yarın öbür gün ısınacak bir gündem maddesi. Zira ABD’de Barack Obama’nın işbaşına gelmesi, İran’a karşı ılımlı ton tutturup bu yıl sonuna dek nükleer programına açıklık getirmesi için ‘tanıdığı mühlet’ işlemekte. Tavize hiç niyetli görünmeyen İran’da ise 12 Haziran’da şaibeli ve tantanalı bir seçimle ikinci kez cumhurbaşkanlığı koltuğuna oturmuş Mahmud Ahmedinecad’ın tavrı merak konusu. Hal böyleyken, New York Times Magazine 16 Ağustos tarihli nüshasında azımsanmayacak kadar meraklısı olan şu meşhur ‘oyun teorisiyle’ meseleye el atmış. Clive Thompson, ‘İran bomba yapacak mı?’ başlığını münasip gördüğü makalesinde, ‘insanların stratejik durumlarda nasıl davrandığını belirlemeye çalışan bir matematik dalı’ olan ‘oyun teorisi’ ile ‘rasyonel tercih teorisini’ temel alan bir bilgisayar modeli geliştirmiş siyaset profesörü Bruce de Mesquita’nın İran kehanetini gündeme taşıyor. 62 yaşındaki New York Üniversitesi profesörü Mesquita, bilgisayar algoritmalarını gelecek tahminleri için kullanıyor. 29 yıl önce başlattığı modeliyle iş aleminin yanısıra 1980’lerden beri sık sık CIA’yle çalışmış.

İddiası, bir ülkeye dair derin kültürel ve tarihsel bilgilere sahip olmanın yetmediği, ‘rasyonel aktörleri’ içeren bir ‘oyun teorisi’ gerektiği. Zira insanların hep rasyonel ve bencil davrandıkları, her zaman kendileri için en iyi olanı elde etmeye çalıştıkları ve bu yüzden davranışlarının rahatlıkla öngörülebileceği fikrinde. Ona göre ‘ulusal çıkarlar’ yok. Şu veya bu biçimde koalisyonlar inşa ederek iktidarda kalmaya uğraşan liderler var.

Velhasıl, kendisi geçen yıl İran’la ilgili işe koyulmuş.

İran’ın nükleer dosyasını yakından bilenlerle temasa geçmiş. Mesquita’nın 90’a yakın oyuncu içeren elektronik çizelgesinde Ahmedinecad’dan dini lider Ayetullah Ali Hamaney’e, BM Güvenlik Konseyi’nden, ABD, İsrail ve Avrupa ülkelerine uzanan pek çok oyuncu var. İran’ın nükleer silah sahibi olmasını isteyip istememe haline göre 0’dan 200’e uzanan bir puanlama mevzu bahis.
Pozisyonlar malum. ABD, İsrail ve Avrupa ülkelerinin çoğu İran’ın nükleer kapasitesi olmasını hiç istemediklerinden 0’a; nükleer silah kapasitesi istediği iddia edilen Ahmedinecad, Hamaney 200’e yakın değerlerle ifade edilmiş. De Mesquito, uzmanlarına ‘Oyuncular hangi sonucu ister? Bunun için ne kadar çok çalışır? Diğerleri üzerinde ne kadar etkisi olabilir? Ne kadar azimli olabilir?’ şeklinde dört kategoride sunduğu sorularla teoremini genişletmiş. Model tüm oyuncuların ortalama pozisyonlarıyla çalışmaya başlıyor. Sonra her oyuncuyu diğer oyuncuyla kıyaslıyor, güç, kararlılık gibi kriterleri işe katıp birinin diğerini ikna yahut üzerinde baskı olasılığını hesaplıyor. Oyuncuların pozisyon değişikliklerinden hareketle ortalamayı yeniden ve yeniden hesaplıyor. Ta ki, oyuncular fazla yer değiştirmez hale gelene dek... Bu da verebilecekleri tavizler sonucu geldikleri ortalama pozisyonu ifade ediyor. Gerçi Yale Üniversitesi’nden siyaset bilimci Donald Green veya ABD dış siyasetinde Yahudi lobisinin rolünü eleştirmesiyle tanınan Harvard’dan Prof. Stephen Walt gibi isimler, kullandığı modelin bilgisayar kodunu açıklamadığı için onu güvenilmez buluyor. Ama modeliyle 27 ülkede sayısız tahminiyle çok isabetli sonuçlara vardığını söyleyenler ‘kehanet gücüne’ kani.

Geçen yıldan beri köprülerin altından akan sular Mesquito’nun İran modelini değiştirmiş: ABD ve İsrailli oyuncular sivil nükleer enerjiye sahip bir İran’ı hoşgörebilir hale gelirken, İran’da nükleer silah isteyenlerin kararlılığı azalmış, 160’la başlayıp bu yıl 118’e gerilemiş. De Mesquita’nın müjdesi şu: ‘İran nükleer bomba yapmayacak. 2010 başlarında bir bomba geliştirmenin eşiğine gelecek, sonra duracak’. Bir başka öngörüsü, İran iç siyasetinde, bugün biz göremesek de, alttan alta muhalefetteki reformcuların kazandığı. De Mesquita, 1989’da Humeyni ölmeden beş yıl önce yerine Hamaney’in geçeceğini tahmin etmiş. Hamaney’den sonraki dini lider tahmini ise bugün reformcu ve yenik kanatta görünen eski Cumhurbaşkanı Haşimi Rafsancani.

Hal böyleyken Mesquita’nın İran modelinin ABD’siz deneysel versiyonunun sonucu da dikkate değer. ABD’nin oyuna hiç katılmadığı bu versiyonda, Ahmedinecad’a da bombaya da karşı olan koalisyonlar birkaç ay daha önce ortaya çıkıveriyor. Kıssadan hisse, ABD İran’a ne kadar az karışırsa, o kadar hayırlı. Bunu öngörmek için ‘oyuna ne hacet’ diyorsanız, orasını bilemem...

Bu haber 953 defa okundu.