Atatürk’ü etkileyen İmam Maturidi kim?

19 Temmuz 2007 17:42 tsi
Eski diplomat ve Avrasya Stratejik Araştırmalar Merkezi’nin eski başkanı Gündüz Aktan’ın, “Atatürk’ün laikliği Hanefi ve Maturidi çizgidir” sözleri, kamuoyunda adeta bir İslam felsefesi tartışması başlattı. İmam Maturidi kimd

Türkiye’de ulusalcılar ile milliyetçiler arasındaki görüş ayrımının giderek belirsizleştiği bir süreçte, MHP’nin çiçeği burnundaki milletvekili adayı, eski diplomat ve Avrasya Stratejik Araştırmalar
Merkezi’nin (ASAM) eski başkanı Gündüz Aktan, çarpıcı bir iddiada bulundu. MHP’nin piyasa ekonomisi ve küreselleşmede ‘bir problem yaşamadığı’ CHP ile din konusunda farklılıkları vardı. Aktan, bu görüflünü Radikal Gazetesi’nde Neşe Düzel ile yaptığı röportajda şöyle
ifade ediyordu:

“CHP'nin laikliğinde derin bir içerik yok. CHP'nin laikliği din dışı bir laiklik gibi görünüyor. Oysa Atatürk'ün getirdiği ‘Cumhuriyet’ laikliğinin din içeriği vardı. Bakın... Diyanet işleri bakanlığı,
Genelkurmay'la aynı zamanda kuruldu. Meclis'te tartışmaları yapılırken, Adalet Bakanı Seyit Bey çok önemli bir konuşma yaptı. ‘Biz amelde Hanefi, itikatta Maturidi'yiz’ dedi. Bir din âlimi olan Seyit Bey'in okuduğu bu metni, baştan aşağı Atatürk yazdırdı. Atatürk'ün laikliğinin din içeriğini imam Maturidi oluşturdu; ama bu, sonradan unutuldu. Bunda CHP'nin de biraz payı var.”

İlginç ve entelektüel arka planı olan bir iddiaydı. CHP’nin ‘unutturduğu’ laiklik anlayışında, İmam Maturidi’nin payı vardı. Aktan röportajda, imam Maturidi hakkında bilgi de veriyordu: “Bugün, 'Dindar insan laik olabilir mi' diye soruluyor. Evet, olabilir. Bunun en iyi örneğini Maturidi verdi. İmam Maturidi, 850-950 yıllar› arasında Semerkand’da yaşamış olağanüstü bir din adamıdır. Bir dehadır,
Türk’tür. O, diyanetle siyasetin ayrılmasını savunan ilk kişi oldu ve ‘Kuran'ı yaratan Allah'tır. Allah vahyi yarattı. Allah vahyi yarattı da aklı kim yarattı?’ diyerek aklı savundu. Onun teolojisinde, aklını
kullanan ve aynı zamanda da inanan birey vardır. 'İyilik ve kötülük sizden gelir, kaderinizden gelmez' der. O, kadere inanmaz. Bu çok önemli.”

Gündüz Aktan’ın bu görüşlerinden sonra, kamuoyunda adeta bir İslam felsefesi tartışması süregeldi. İmam Maturidi kimdi? Türk İslam felsefesini nasıl etkilemiş; Atatürk, yeni cumhuriyetin din anlayışının
inşa edildiği süreçte neden İmam Maturidi’nin görüşlerini ön plana çıkarmıştı? Nasıl bir İslami anlayışı vardı? Aklı öne çıkaran bu din âlimi nasıl bir hayat sürmüştü?

Özbekistan’›n Semerkand şehrinin bugün dış mahallelerini oluşturan bölgelere Maturidi adı veriliyor. Kentin kuzeybatısında da Maturidi adında bir köy var. İmam Maturidi’nin hayatı hakkında çok fazla kaynak bulunmuyor. Ancak Abbasilerin merkezi otoritelerinin zayıfladığı bir dönemde, siyaseten halifeye bağlı olan Samanoğulları’nın Maveraünnehir’e hâkim oldukları dönemde yaşadığı biliniyor. İslam Ansiklopedisi’ne göre, doğum tarihi bilinmiyor. Yani Aktan’ın da bir tahminde bulunduğu görülüyor. Ancak kuvvetle 9’uncu yüzyılın ortalarında doğduğuna inanılıyor.

İmam Maturidi’nin kökeni

İmam Maturidi ile ilgili bir iddia, Ebu Eyüp el-Ensari soyundan geldiğine ilişkin. Ancak bu iddia doğrulanamıyor. Zira kız tarafından torunlarından birinin Ensari ailesinden biriyle evlenmiş olması dışında bir bağı bulunmuyor. Buna karşılık bir başka iddia ise İslam felsefesinin bu değerli âliminin Arap olduğu yönünde. Ancak Maturidi’nin yazılarındaki gramer, ağırlıklı olarak Türkçeye daha yak›n
görülüyor. Yazılarında Farsçaya ağırlık vermesiyse, o dönemde Türk nüfusun ağırlıklı olarak yaşadığı Semerkand’da Farsçanın bilim dili olmasından kaynaklanıyor.

Asıl adı Ebu Mansur Muhammed B. Mahmud el-Maturidi es-Semerkandi olan Maturidi, Hanefi mezhebinin üçüncü kuşak âlimlerinden sayılıyor. Aykırı kişiliği, öncelikle adalet duygusuyla ortaya çıkıyordu. Örneğin dönemin zalimliğiyle ünlü sultanını adil ilan eden diğer din âlimlerinin küfre
girdiğini belirterek, dönemin yöneticileriyle arasına mesafe koymuştu. Türk-İslam felsefesinin bu özgün düşünürü, biraz bu yanıyla, biraz da farklı nedenlerle İslam bibliyografyalarında çokça adı geçen bir âlim olarak anılmadı. Tarihçiler, Maturidi’nin, Hilafet merkezi Bağdat’tan uzak yaşaması, Arap tarihçiler tarafından kasıtlı olarak ihmal edilmesi, siyasi iktidarla anlaşmazlığı olması nedeniyle, eserlerinin medreselerde okutulmaması, şafiiler ve Malikiler tarafından görüşlerinin benimsenmemesi, aklı öne çıkaran görüşlerinin tutucu tarihçiler tarafından tehlike olarak görülmesi, hatta Ebu Hanife’nin
otoritesini gölgeleyebileceği endiflesi, eserlerinin dil ve üslup açısından sorunlu oluflu gibi gerekçelerle göz ardı edildiğini belirtiyor.

Kimi kaynaklara göre İmam Maturidi’ye atfedilen menkıbe ve rüyalar vardı; Semerkand’da H›z›r ile görüştüğü ve onun duasını aldığı, kerametleri olduğu ve yaptığı duaların kabul olunduğu gibi...
Öğrencileri tarafından yaygınlaştırılan bu rivayetlere karşılık İmam Maturidi, dünya nimetlerinden istifade edilmesini yadırgayanlara, bunların insanlar›n faydalanması için yaratıldığını söyleyerek karşı
çıkardı.

İmam Maturidi’nin görüşleri

“İman etmek, mutlaka İbadet etmeyi gerektirmez”

-Maturidi, dinin gerekliliği konusunda iki kaynaktan yararlanmak gerektiğini düşünüyordu. Bunlardan biri akıl, diğeri ise nakil, yani toplumların kuşaktan kuşağa aktardığı bilgiydi. Maturidi’ye göre
bilginin üç kaynağı vardı. Bunlar insanın altı duyusu, haber ve nazardı. Maturidi’nin en belirgin özelliği aklı, duyu ve haber yoluyla elde edilen bilgilerin anlaşılması, yorumlanması, problemlerin
çözülmesi ve değerlendirilmesi için vazgeçilmez bir araç kabul etmesiydi.

—Yavuz Sultan Selim, Mısır seferinden sonra halifelik makamı ile birlikte iki bin Arap din âlimini de İstanbul'a getirmişti. Bu âlimlerin etkisiyle gerek dilde, gerekse dinde ‘Arap’ ekolü hâkim
oluyordu. Oysa Osmanlı’da bu gelişmeden önce Maturidi ekolü doğrultusunda bir eğitim ve bilim hayatı vardı.

—Maturidi’ye göre, maddi hayatın kendisi de Allah’ı anlatan ayetlerdi. Dolayısıyla aklı öne çıkaran bilimsel çalışmalar, Allah’a ulaşmanın bir yoluydu. Ancak İstanbul’a gelen Arap âlimler Eşari ekolündendi. Onlara göre ise,  etrafımızı saran maddi âlem geçici ve değersiz bir gölge
âlemiydi. Bu âleme ait varlıklarla ilgilenmek, onlar üzerinde düşünüp araştırmalar yapmak boş bir uğraştı. Onun yerine Ahiret âlemiyle uğraşılmalı ve oraya ait ilimler öğretilmeli idi. Bu anlayışın
etkisiyle, medreselerdeki tabii bilimler  dersleri kaldırıldı, rasathaneler yıktırıldı, bilimsel deney çalışmaları yasaklandı.

— Maturidi’ye göre adam öldürmek, zina etmek, içki içmek gibi büyük günahlar da mümini imandan çıkarmaz. Günahkâr olur. Günahkâr olan kimse tövbe ile kurtulabilir. Tanrı, Kuran-ı Kerim'inde, “Sizi yaratan O'dur, kiminiz inkârcı (kâfir), kiminiz mümindir. Ey inananlar! Mutluluğa
ermeniz için hepiniz tövbe ederek Allah'ın hükmüne dönün” ayetleriyle müminlerin, işledikleri günahlardan tövbeyle affedileceklerini müjdeler. Maturidi, amel ile imanı tutar ve amel ile imanın ayrı şeyler olduğunu savunur. Ona göre, iman etmek, mutlaka ibadet etmeyi gerektirmez.

Tempo Rıdvan Akar

Bu haber 5,364 defa okundu.